Πόσο εύκολο είναι να νιώθουμε αυτό που πραγματικά νιώθουμε όσο το δυνατόν πιο κοντά στη στιγμή που το νιώθουμε και στη συνέχεια να μπορούμε να το εκφράσουμε είτε στον εαυτό μας είτε σε κάποιον άλλον χωρίς ντροπή ή μεγάλη διαστρέβλωση;  Ακούγεται κάτι πολύ προφανές και πολύ απλό αλλά στην πραγματικότητα είναι όντως έτσι;

Κάποιο “καλά προσαρμοσμένο μυαλό” είναι αυτό που μπορεί, σε διάφορες καταστάσεις, να ελαχιστοποιήσει την απόσταση μεταξύ αυτού που αισθάνεται και αυτού που γνωρίζει ότι αισθάνεται, μεταξύ των συναισθημάτων που τον κατακλύζουν και αυτών που η συνείδηση μπορεί να καταγράψει.

Μια τέτοια “ευθυγράμμιση” δεν είναι αυτονόητη, ούτε προφανής ούτε γίνεται αντανακλαστικά.  Είναι το αποτέλεσμα επίπονης και διαρκούς εξερεύνησης με τον εαυτό μας. Δεν είναι καθόλου η πρώτη μας επιλογή να βιώνουμε τις ζωές που έχουμε. Η φυσική κλίση του νου μας τείνει προς τη μη αίσθηση, τη μη επίγνωση, το μούδιασμα, την αποξένωση από τον εαυτό μας. Προς μια αποσύνδεση μεταξύ αίσθησης και γνώσης.

Αυτή η τάση δεν είναι δύσκολο να εξηγηθεί. Δυσκολευόμαστε ή έχουμε ξεχάσει να είμαστε σε επαφή με τα συναισθήματά μας για να αποφύγουμε τη ματαίωση, τη συνάντηση με την τραγωδία της ύπαρξης. Ο άνθρωπος με τον οποίο είμαστε σε σχέση μάς πληγώνει με την αδιαφορία και την αδυναμία του να δεσμευτεί. Δεν αισθανόμαστε τίποτα και μένουμε κοντά του μιας που από μικροί ακούμε ότι ο θυμός δεν είναι κάτι που νιώθουν οι καλοί άνθρωποι.  Ταλαιπωρούμαστε από διάφορες απώλειες αλλά δεν το έχουμε προσέξει γιατί αποφασίσαμε πριν από χρόνια ότι τίποτα δεν θα μας επηρεάσει πια. Μπορεί να τρομάζουμε πολύ, αλλά δεν το έχουμε καταλάβει, γιατί οι δυνατοί άνθρωποι δεν φοβούνται.

Θα θέλαμε να είμαστε ευάλωτοι αλλά δεν είμαστε πια παιδιά, οπότε είμαστε κυρίως νευρικοί και πολύ απασχολημένοι στη δουλειά. Είμαστε -όπως φαίνεται- πολύ πιο θυμωμένοι, πιο λυπημένοι, πιο ευσυγκίνητοι, πιο ιδεαλιστές από ό,τι ξέρουμε να είμαστε.

Ένα παιδί παίρνει από το περιβάλλον του όλα τα πιθανά ερεθίσματα σχετικά με το τι είναι αποδεκτό να αισθάνεται. Οι αυθεντικές αντιδράσεις του εξαφανίζονται γρήγορα μέσα από τις υπενθυμίσεις ότι “τα αγόρια δεν κλαίνε” ή “τα κορίτσια δεν γκρινιάζουν έτσι”. Και ποιοι είμαστε εμείς για να πούμε το αντίθετο; Δεν χρειάζονται πολλά για να ξεχάσουμε να είμαστε σε επαφή με τα συναισθήματά μας.

Περιτριγυριζόμαστε από ισχυρές, καλά συγκαλυμμένες υπενθυμίσεις για το τι απαιτεί η “κανονικότητα”. Οι λογικοί άνθρωποι δεν αισθάνονται απέραντη θλίψη για πράγματα που συνέβησαν πριν από δεκαετίες ή δεν τρέφουν έντονα αμφίσημα συναισθήματα για τους κοντινούς τους ανθρώπους. Έτσι, στην καλύτερη περίπτωση υποφέρουμε από απώλεια δημιουργικότητας και ζωτικότητας και στη χειρότερη, γινόμαστε θύματα της απόγνωσης, των σωματικών παθήσεων και του χρόνιου άγχους.

Η αναζήτηση της ψυχικής ευεξίας απαιτεί από εμάς να προσπαθήσουμε να επιστρέψουμε όσο το δυνατόν περισσότερα από αυτά που έχουμε νιώσει στους πραγματικούς στόχους τους, να επαναπατρίσουμε το συναίσθημα όπου έχει εξοριστεί, να μάθουμε να είμαστε περισσότερο αυτό που είμαστε.

Νομίζω πως έχει συμβεί σε αρκετούς ανθρώπους όταν κάποια στιγμή στη ζωή τους μια δυσκολία ή ένα θέμα που αντιμετωπίζουν τακτοποιείται, αρχίζουν και αναρωτιούνται γιατί θα πρέπει να ανέχονται καταστάσεις μέχρι να φτάσει ο κόμπος στο χτένι. 

Οι περισσότεροι απαντούν πως δεν υπάρχει άλλος τρόπος, πως είναι άτυχοι, δεν έχουν επιλογή και πως τα πράγματα έτσι ήταν πάντα. 

Για παράδειγμα, πρέπει να μείνω σ έναν γάμο αν και δεν περνάω καλά, πρέπει να μείνω σε μια μόνιμη δουλειά ακόμα και αν μου έχει γίνει βραχνάς, δεν μετακομίζω από το σπίτι που μένω για πολλά χρόνια γιατί εδώ μεγάλωσα και γενικά μια αίσθηση πως τα πράγματα έτσι είναι και πως δεν γινεται να αλλάξουν. Ή πως η αλλαγή που απαιτείται θα φέρει τόσες ανακατατάξεις στη ζωή που καλύτερα τα πράγματα να μείνουν ως έχουν. 

Ωστόσο, στις περισσότερες περιπτώσεις εάν εμπιστευτούμε λίγο τον εαυτό μας και απαντήσουμε με ειλικρίνεια σε μια απλή ερώτηση, όχι μόνο θα εκπλαγούμε από την απάντηση αλλά το πιθανότερο είναι να απελευθερωθούμε από όλα τα πρέπει, δεν γίνεται, έτσι είναι τα πράγματα και άλλες τέτοιες σκέψεις που δεν μας βοηθάνε να ακούσουμε τα θέλω μας. 

Μήπως αυτή η υποτιθέμενη έλλειψη επιλογών είναι απόηχος μιας άλλης εποχής; μήπως είναι επαναλαμβανόμενοι τρόποι-μοτίβα που στην παιδική μας ηλικία έπρεπε να ακολουθούμε γιατί δεν είχαμε άλλη επιλογή;  Υπάρχει κάποια σύνδεση μεταξύ αυτών των τρόπων,  όπου στο σήμερα δεν μας αφήνουν να ζήσουμε τη ζωή μας, να έρθουμε σε επαφή με τις ανάγκες μας, να ευχαριστηθούμε και των τότε τρόπων-μοτίβων με τους οποίους καταπιεζόμασταν;

Η πραγματικότητα είναι πως τα παιδιά δεν έχουν επιλογές και εξαρτώνται από έναν ενήλικα. Σε αρκετές περιπτώσεις -εάν και στην εποχή μας τα πράγματα ευτυχώς έχουν κάπως μετακινηθεί- τα παιδιά ζουν μια περιορισμένη ζωή όπου μέχρι τα 18 υπακούουν σε έναν ενήλικα είτε τους αρέσει, είτε όχι. Εάν μάλιστα οι γονείς επιβάλουν πολλά ‘πρέπει’ ή ‘εμείς στο σπίτι μας έτσι κάνουμε’ μπορούμε να φανταστούμε πόσες επιθυμίες μένουν ανεκπλήρωτες και βασικά πόσο πολύ χάνουμε την επαφή με τις ανάγκες μας. 

Στο τότε, ως παιδιά ίσως να δυσκολευόμασταν και να περιοριζόμασταν αρκετά. Να μην είχαμε χώρο και είναι κρίμα. Αλλά εξίσου ή περισσότερο κρίμα είναι όταν -και τις περισσότερες φορές χωρίς να έχουμε επίγνωση- τους περιορισμούς και την καταπίεση του τότε τους μεταφέρουμε στο σήμερα. Βάζουμε όρια στη χαρά και την ικανοποίηση των αναγκών μας εκεί που πλέον δεν υπάρχουν δεσμεύσεις για να το κάνουμε. Συνεχίζουμε να ζούμε σ’ένα μικρό δωμάτιο παρόλο που η πόρτα είναι ορθάνοιχτη. 

Ίσως να έχει ενδιαφέρον να σκεφτούμε με ηρεμία και ειλικρίνεια προς τον εαυτό μας τις απογοητεύσεις, τις ματαιώσεις, τη θλίψη που έχουμε σήμερα και να αναρωτηθούμε κατά πόσο έχουν σχέση με αυτό που είμαστε και θέλουμε.  Ίσως συνειδητοποιήσουμε πως πλέον δεν υπάρχει καμία ανάγκη να είμαστε άτολμοι μην τυχόν και δούμε την κριτική και την απαξίωση στο βλέμμα ενός ενήλικα, πως τελικά θέλουμε δίπλα μας ανθρώπους ανοιχτούς,  ευγενικούς που μας αποδέχονται. Ίσως συνειδητοποιήσουμε πως και η αποτυχία μπορεί να συμβεί και να είμαστε εντάξει με αυτό, δεδομένου ότι οι ενήλικες με τους οποίους σήμερα έχουμε επιλέξει να συναναστραφούμε δεν μπορούν να μας τρομάξουν και να μας αναστατώσουν.  

Οι άνθρωποι μπορεί να είμαστε για πολύ καιρό πιστοί και αφοσιωμένοι σε καταστάσεις και ανθρώπους που δεν το άξιζαν. Σεβόμαστε κανόνες που αν είχαμε επίγνωση δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε τον εαυτό μας να τους ακολουθεί. Χωρίς να αντιλαμβανόμαστε τη ζημιά που κάνουμε σε εμάς, μπορεί να εξακολουθούμε να μη βλέπουμε την αληθινή και πρωταρχική ελευθερία της ενηλικίωσης: την ελευθερία να κάνουμε τα πράγματα διαφορετικά. 

Ένας τρόπος που μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε συμπεριφορές των άλλων -ή και  δικές μας- είναι να σταθούμε και να φανταστούμε πώς ήταν οι άλλοι και πώς ήμασταν και εμείς ως παιδιά. Τι μπορεί να σημαίνει όταν ένας ενήλικας ταλαιπωρείται από χαμηλή αυτοεκτίμηση, κρίσεις άγχους, κριτικής προς τους άλλους, αστάθεια στη διάθεση; 

Το πιθανότερο είναι πως το “εκπαιδευτικό σύστημα” είχε βασικές ελλείψεις. Μαθήματα που είχαν να κάνουν με τα όρια, τον θυμό, τον τρόπο φροντίδας του εαυτού μας, ήταν για διάφορους λόγους ανεπαρκή και αυτό φαίνεται από τις δυσκολίες που μπορεί να αντιμετωπίζουμε ως ενήλικες. Δυσκολευόμαστε γιατί δεν μάθαμε κάποια πράγματα όταν θα μπορούσαμε και θα έπρεπε να τα είχαμε μάθει. Όχι δύσκολα μαθήματα όπως τα μαθηματικά ή τα γαλλικά, αλλά ουσιώδη, ζωτικής σημασίας μαθήματα όπως πίστη στον εαυτό μας, όρια, την έκφραση θυμού, την ουσιαστική φροντίδα του εαυτού μας. Στην ενότητα αυτοεκτίμηση ο “δάσκαλος” μπορεί να είχε την προσοχή του περισσότερο σε κάποιο άλλο παιδάκι, ή μπορεί και ο δικός του “δάσκαλος” να μην ήταν σε αυτό το μάθημα επαρκής. Έτσι “φρόντισε” ότι δεν θα καταλάβουμε ποτέ κάτι σπουδαίο όπως για το πώς να αντέχουμε την ίδια μας την ύπαρξη. 

Αυτό μπορεί να συνέβαινε και με άλλα μαθήματα και έτσι προχωρήσαμε στη ζωή μας με βασικά κενά. Δυστυχώς, τα κενά στα συναισθηματικά μαθήματα τείνουν να μην σηματοδοτούν την απουσία τους πολύ καθαρά. Μπορεί να χρειαστεί χρόνος για να αποκτήσουμε επίγνωση ότι έχουμε κενά, έστω και μικρά και αυτό γιατί οι ελλείψεις μας, οι δυσλειτουργίες μας, γίνονται δεύτερη φύση. 

Εάν κάποιος θέλει πραγματικά να καλύψει τα κενά του στα μαθηματικά σίγουρα θα βρει πολλούς καλούς δασκάλους που θα τον βοηθήσουν. Πού μπορεί όμως κάποιος να μάθει την πίστη στον εαυτό του; Πού διδάσκεται η τέχνη να μάθει κάποιος να οριοθετείται; τον τρόπο να εκφράζει τον θυμό του; Πώς μπορεί κάποιος να μας μιλήσει για την ενότητα “ηρεμία, αγάπη” που ο “δάσκαλος” δεν είχε αρκετή μεταδοτικότητα; Πώς θα μοιάζουν άραγε τα μαθήματα σε αυτά τα θέματα;

Το τραύμα είναι και μια μορφή μαθησιακής παύσης. Εάν όμως το θέλουμε, έχουμε τη δυνατότητα να αντιληφθούμε τα συναισθηματικά μας κενά και με πείσμα, δέσμευση προς τον εαυτό μας και εφευρετικότητα να διορθώσουμε αυτά που έχουμε στερηθεί. 

Μια από τις πιο ιδιαίτερες ψυχοθεραπευτικές έννοιες είναι ο καταναγκασμός της επανάληψης. Δηλαδή, η τάση των ανθρώπων να επαναλαμβάνουμε συμπεριφορές, αντιδράσεις, σχέσεις, κυρίως όταν κάποιο τραύμα δεν έχει αναγνωριστεί και δεν έχει με κάποιο τρόπο τακτοποιηθεί. Αυτή η επανάληψη μπορεί να συμβαίνει ακόμα και όταν η λογική λέει πως οι συγκεκριμένες καταστάσεις θα πρέπει να αποφευχθούν. Στην ουσία, ο καταναγκασμός της επανάληψης είναι μια προσπάθεια να αντιμετωπίσουμε, να επεξεργαστούμε και να ξαναζήσουμε προβληματικά περιστατικά από το παρελθόν, με την ελπίδα ότι αυτή τη φορά η έκβαση θα είναι διαφορετική. 

Για παράδειγμα, μπορεί να έχουμε την τάση να μας ελκύουν άνθρωποι με συμπεριφορά απόμακρη, ψυχρή, μπερδευτική ή χαοτική που μας κάνει να υποφέρουμε. Να μας ελκύει το ακατανόητο και η ανοχή σ’αυτό, που συνήθως καταλήγει σε εγκατάλειψη του εαυτού μας, σε προβλήματα επικοινωνίας και οικειότητας. Ωστόσο, δεν είναι τόσο ότι επιλέγουμε μια δύσκολη κατάσταση και στη συνέχεια προσπαθούμε να επαναλάβουμε απλά όλη την πορεία της. Προσπαθούμε να βρούμε μια ιστορία αρκετά οικεία ώστε να μας ελκύει, και στη συνέχεια πασχίζουμε να δώσουμε ένα διαφορετικό τέλος με διαφορετικούς “ηθοποιούς” κάθε φορά. Αυτό που μας οδηγεί στον καταναγκασμό της επανάληψης δεν είναι ότι η ιστορία είναι εξ αρχής δύσκολη, αλλά ότι δεν καταφέρνουμε να αλλάξουμε το τέλος της.

Το βαθύτερο και μάλλον ασυνείδητο κίνητρό μας είναι να επιστρέψουμε στην παιδική μας ηλικία με τις ενήλικες ικανότητές μας και να διασφαλίσουμε ότι αυτή τη φορά, τα πράγματα θα είναι αλλιώς. Θέλουμε να βρούμε κάποιον που να ήταν τόσο απόμακρος όσο μπορεί να ήταν ο πατέρας μας, αλλά αυτή τη φορά, θέλουμε να τον πάμε για θεραπεία, να κάνουμε μαζί του διαλόγους για να καταλάβει, να τον βοηθήσουμε να δει τις πληγές του και να γίνουμε οι προστάτες, οι οδηγοί του. Επιθυμούμε να βρούμε έναν θυμωμένο άνθρωπο που όμως στο σήμερα, αντί να τον φοβόμαστε, θέλουμε μια ευκαιρία για να μπορέσουμε αυτή τη φορά να κατευνάσουμε αυτόν τον θυμό, να καταλάβει το λάθος του, να μας ζητήσει συγγνώμη και να μας δικαιώσει. Ψάχνουμε στην ενήλικη ζωή μια δεύτερη ευκαιρία για να διορθώσουμε μια τραυματική δυναμική που σαν παιδιά δεν ξέραμε, δεν μπορούσαμε και δεν ήταν και η δουλειά μας να το κάνουμε. 

Όλα αυτά δεν χρειάζεται ούτε να μας εκπλήσσουν, ούτε να μας τρομάζουν, ούτε να μας απογοητεύουν καθώς δεν υπάρχει τίποτα εγγενώς κακό και κάποιες καταστάσεις είναι και αναπόφευκτες. Θα μας βοηθήσει πολύ να βρούμε το μοτίβο μας και μετά εάν θέλουμε να το κάνουμε κάτι, να το αλλάξουμε. Γιατί ως ενήλικες μπορούμε να αποκτήσουμε τις ικανότητες που θα μας επιτρέψουν να πειραματιστούμε με τις προκλήσεις του “εδώ και τώρα” που ως παιδιά στο “εκεί και τότε” δεν μπορούσαμε. 

Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε σχεδόν καθημερινά, είναι πρωτοφανείς και το να είμαστε  καλά έχει γίνει περίπου δουλειά πλήρους απασχόλησης με απαραίτητα προσόντα γείωσης, μερικής αποστασιοποίησης, ουσιαστικής ενασχόλησης με τον εαυτό μας, ενσυναίσθησης και κινητοποίησης για όταν μας χρειάζονται και μπορούμε, αυτοσυγκράτησης, εγρήγορσης και υποστηρικτικό εσωτερικό διάλογο.

Φυσικά και παλιότερα οι άνθρωποι βιώναμε δυσκολίες, φόβο και αναστάτωση. Όμως δεν ακούγαμε τις σκέψεις του διπλανού τόσο δυνατά όσο σήμερα. Είμασταν λιγότερο εκτεθειμένοι σε ξεσπάσματα επιθετικότητας, φθόνου, περιφρόνησης, ανθρώπων που δεν γνωρίζαμε και δεν είχαν ή δεν τους δίναμε πρόσβαση στο πεδίο μας.  Δεν χρειαζόταν να γνωρίζουμε τα πάντα που εκτυλίσσονταν στο μυαλό όλων των άλλων. Ίσως και να ήταν ένας από τους λόγους που δεν έβγαιναν στην επιφάνεια περίεργες συμπεριφορές και κρατούσαν την ψυχική εξάντληση κάπως μακριά. Δεν είναι αποκλειστικά δικό μας λάθος. Οι άνθρωποι δεν είμασταν περισσότερο ανθεκτικοί και εγκρατείς από τη φύση μας, απλά πιο τυχεροί. 

Θα βοηθήσει πολύ να θυμηθούμε ή να μάθουμε τα βασικά. Να μάθουμε να γειωνόμαστε. Δηλαδή, να επαναφέρουμε τον εαυτό μας σε επαφή με το σώμα μας και τις αισθήσεις μας στην παρούσα στιγμή, στο εδώ και τώρα, στην πραγματικότητα και να αναρωτηθούμε τι χρειαζόμαστε και τι είναι αυτό που θα μας βοηθήσει. 

Μόνο όταν είμαστε γειωμένοι έχουμε τον έλεγχο του νοητικού και συναισθηματικού μας εαυτού και η διάθεσή μας δεν επηρεάζεται εύκολα από συμπεριφορές των άλλων. Η γείωση μας βοηθάει να επιστρέφουμε στον εαυτό μας όταν οι προκλήσεις και τα γεγονότα της ζωής μας αποσυντονιζουν και μας στρεσάρουν. Τότε, θα μπορούμε να είμαστε χρήσιμοι όχι μόνο για τον εαυτό μας αλλά και για τους άλλους.